Tshivenda | Minisiṱa Vho Barbara Creecy: 2022/2023 Tshipitshi tsha u ḓivhadza Mugaganyagwama – Buthano ḽa Lushaka | National Assembly (NA)

Tshivenda | Minisiṱa Vho Barbara Creecy: 2022/2023 Tshipitshi tsha u ḓivhadza Mugaganyagwama – Buthano ḽa Lushaka | National Assembly (NA)
18 May 2022

Muhulisei Mudzulatshidulo;
Mufarisa Minisṱa washu Vho Makhotso Sotyu;
Muhulisei Mudzulatshidulo Vho Faith Muthambi na Miraḓo ya Komiti;
Vhadzulatshidulo vha Zwiimiswa zwine zwa vhiga kha DFFE;
Mulangi-Dzheneraḽa, Vho Nomfundo Tshabalala;
DziCEO dzashu dza Zwiimiswa zwa Muvhuso;
Vhokhotsi na vhomme

Ndi mathabama

Vhusiku ha ḽa 11 Vho Thembisa Nomlala vhane vha vha muḓivhi wa zwa Mupo u bva kha Mikhukhu ya Quarry Road West kha Ḓorobo Khulwane ya eThekwini, vho vha vho ima nga ngomu ha maḓi a muḓalo e a vha a tshi vha swika khunduni vho takula muḓuhulu wavho, musi vha tshi khou ralo u bvisa vhathu vhane vha dzula navho.  

Vha tshi khou shumisa mafhungo a khasho ya satheḽaithi, Sisṱeme ya Nḓivhadzo ya u Ṱavhanya ya Muḓalo, vhone na Vhaḓivhi vha zwa Mupo ngavho vho kona u phulusa muthu muthihi, musi Mulambo wa Palmiet u tshi khou kumba miḓi ya 450 kha muḓi wa havho.

Tshenzhemo yavho i si yavhuḓi kha vhusiku honoho vhu si havhuḓi i sumbedza tshiwo tsho welaho vhathu nga murahu ha muvhigo wa Phaneḽe ya Dzitshakhatshakha ya vhu 6 nga ha muvhigo wa Tshanduko ya Kilima. Izwi zwipiḓa zwiraru zwa ḽiṅwalo zwi khwaṱhisedza tshanduko ya kilima yo vhangwaho nga zwiwo sa tshithu tshihulwanesa tshi shushaho kha vhathu, dziikonomi na zwoṱhe zwine zwa vha hone kha mupo zwino.

Thambulo ya vhadzulapo vha Mikhukhuni ya Quarry Road West i sumbedza tshiimo tshine ha anzela u ambiwa ngatsho tsha uri vhanna na vhafumakadzi vhane vha tshila kha nyimele dza vhushai, ndi vhone vhane vha kwameswa nga tshanduko ya kilima.

Fhedzi Vho Nomlala na Vhaḓivhi vha zwa Mupo ngavho vhane vha wela nga fhasi ha Mbekanyamushumo ya Ndangulo ya Tshandukiso ya Milambo kana Fhethu hune ha vha tsini na milambo, vha na mulaedza muhulwane kana wa ndeme kha riṋe: Zwitshavha zwi kwameaho a zwo ngo tea u sumbedza zwi si na maanḓa malugana na Tshanduko ya Kilima.

Vhudzuloni hazwo, tshumisano, dzi no nga sa iyi, ine ya katela Tshitshavha tsha Quarry Roda West, Ḓoroboni Khulwane ya eThekwini, na Yunivesiti ya KwaZulu-Natal i shela mulenzhe zwihulwane malugana na u ita uri hu vhe na u konḓelela kilima kha zwitshavha zwine zwa si kone u ḓipilela kana zwine zwa vha khomboni.

Musi ro ralo u sedzana na tshanduko dza kilima, u konḓelela kilima zwi tea u bveledzwa kha sisiṱeme yoṱhe nahone hu tea u dzhielwa nṱha vhathu vhane vha vha khomboni kana vhane vha si kone u ḓipilela, miṱa na zwitshavha.

Mushumo wa zwino wa Khomishini ya Kilima nga Phuresidennde wa u tikedza u sika na vhaṅwe vhathu Mutheo wa Tshanduko wa Tshifhinganyana wa Afrika Tshipembe u ombedzela uri muṅwe na muṅwe o kwameaho u tea u vha tshipiḓa tsha u bveledza thandululo; hu tea u vha na u ṋetshedza nga u lingana khonadzeo na zwikhala u itela uri vhathu na zwitshavha zwine zwa si kone u ḓipilela kana zwi re khomboni vha songo vha na muhwalo wa tshanduko nahone maitele a nga bvela phanḓa arali a tshi ri thusa malugana na ndivho dzashu dza mveledziso dzo ṱanḓavhuwaho, dzine dza vha u katelwa ha ikonomi, mushumo na u fhaṱa tshitshavha tshi linganaho.  

Musi ro ralo u lindela iḽi Dzulo malugana na u sedzulusa Mulayotibe wa Kilima ri khou fhaṱa zwifhaṱo zwa vhudzulo zwine zwa ḓo kona u fhungudza na u dovha zwa tea Tshanduko ya Kilima.

U ya nga Nzudzanyo dza Nyito dza Lushaka (Nationally Determined Contribution (NDC)) dzo khetheaho nahone dzo vusuludzwaho u itela u fhungudza u bviswa ha gese dza muyani dzine dza thivhela mufhiso u bva, ro bveledza mutheo wa Ndivho dza u Bvisa dza Sekithara (Sectoral Emission Targets (SETs)) une wa sumbedza ndivho dza u fhungudza u bvisa kha sekithara dza ikonomi. Maitele a u ṋetshedza dziSET a ḓo thoma nga ṅwaha wa masheleni wa 2022/23.  

Kha miṅwaha mivhili yo fhiraho, Khabinete yo  ṱanganedza Maitele a u ita uri hu vhe na u Tshimbilelana na Tshanduko ya Kilima ya Lushaka. U swika zwino, ro tikedza mimasipala ya tshiṱiriki ya 44 u itela u bveledza maitele a u vha hone ha u tshimbilelana na tshanduko ya kilima. Mushumo wa zwino u katela thikhedzo u itela u khwaṱhisedza u dzheniswa ha ndeme dza kilima kha Nzudzanyo dza Mveledziso dzo Ṱanganyiswaho.

Tshigwada tsha Mushumo tsha Ndambedzo ya Kilima tsha Phuresidennde, tsho rangwaho phanḓa nga Vho Daniel Mminele, tsho ranga phanḓa tshigwada tsha thekhinikhaḽa u itela u pfesesa zwidodombedzwa nga vhuḓalo malugana na thuso ya u bva kha mashango o bvelelaho ya u kuvhanganya $8.5 biḽioni (R131 biḽioni) nga miṅwaha miraru u isa kha miṱanu u itela u tikedza tshumiso ya NDC yashu yo khwiniswaho na u thoma Tshanduko yashu Yavhuḓi. 

Miraḓo i ṱhonifheaho,

Muvhigo wa zwino wa midia wo sumbedza u sa fhulufhela vhukoni ha Tshumelo ya mutsho ha u bvumba zwiitei zwa mutsho zwi si zwavhuḓi na u tsireledza vhadzulapo vhashu kha u kwamea nga tshanduko ya kilima. Ngeletshedzo dza mutsho dzo ḓivhadzwa kana dzo ṋetshedzwa phanḓa ha musi hu tshi vha na miḓalo ya u bva nga ḽa 11-12 Lambamai nahone vho dovha hafhu vha ḓivhadzwa nga ha u kalula ha miḓalo, ngeletshedzo ya Vhuimo ha vhu 5  nga matsheloni a ḽa 11 Lambamai na ngeletshedzo ya Vhuimo ha vhu 8 kana yo kalulaho nga awara ya vhu 8 vhusiku honoho.

U khwaṱhisedza uri naho hu na ṱhahelelo ya masheleni, vhukoni hashu ha u bvumba ndi ha nṱhesa lwe ra ṋetshedza Tshumelo ya Mutsho ya Afrika Tshipembe tshelede ine ya lingana R100 miḽioni nga miṅwaha miraru malugana na u khwinisa themamveledziso, hu tshi thomiwa nga R15 miḽioni nga 2021-2022.

Sa izwi vha tshi zwi ḓivha, ri bvela phanḓa na u livhana na tshikhafhadzo ya muya yo kalulaho kha masia a ndeme ane a vha na nḓowetshumo nnzhi a Vaal Triangle, Highveld na Waterburd-Bojanala.

Ndaulo dza u shumisa na u kombetshedza nzudzanyo dza ndangulo ya ndeme ya muya wa fhethu ha ndeme dzi ḓo anḓadzwa phanḓa ha musi ṅwaha wa 2022 u tshi fhela.

Zwa zwino hu na khaṱhululo dza 10 malugana na tsheo dzo fhambanaho dza Muhasho wa Muofisiri wa Ndeme ya Muya wa Lushaka malugana na khumbelo dza u imiswa na u iswa phanḓa ha thevhedzelo ya Zwilinganyo zwa Ḽaisentsi ya u Bvisa Muya zwa Gumoṱhukhu na u bviswa ha Ḽaisentsi dza U bvisa Muya dza tshifhinganyana.  Naho dziṅwe dza khaṱhululo dzo ṋetshedzwa, dziṅwe dzo haniwa. 

Zwi tshi khou itiswa nga u sa pfesesea na u hanedzana ha zwo sumbedzwaho kha aphiḽi dzo ṱanganedzwaho, ndi khou bveledza maitele u ya nga tshipiḓa tsha  3A tsha Mulayo wa Lushaka wa  Ndangulo ya Mupo wa lushaka u itela uri vha nṋee ngeletshedzo malugana na khaṱhululo.

Ndo no ḓi anḓadza thambo kha gurannda ya muvhuso dza u ta phaneḽe ya vhaḓivhi u itela u dzhiela nṱha vhuṱanzi ha mulomo na ho tou ṅwaliwaho malugana na izwi zwithu zwa ndeme. Ho bveledzwa ndaela dzine dza tea u tevhedzelwa na u anḓadzwa sa tshipiḓa tsha thambo.

Vhahulisei,

Ṅwaha wo fhiraho ndo bvisa Muvhigo wa Phaneḽe wa Vhuimo ha Nṱha we wa sedzulusa mbekanyamaitele, mulayo na nyito dzine dza tshimbilelana na vhulangi, u andisa, u zwima, makwevho na kufarelwe kwa nḓou, nngwe na tshugulu. Muhasho wo bvisa mvetamveto ya Nzudzanyo ya Kushumele uri tshitshavha tshi ṋetshedze mahumbulwa e a katela dziṅwe dza themendelo dza ndeme dza phaneḽe. Ho kuvhanganywa mahumbulwa a 9000 u bva kha mihumbulo yo fhambanaho.    

Ngauralo, Muhasho wo dzhia tsheo ya u bvela phanḓa na u bveledza Nḓivhadzamulayotibe nga ha Ndondolo na Tshumiso i bvelaho phanḓa ya Zwitshili zwo fhambanaho zwa Afrika Tshipembe.

Nḓivhadzamulayotibe i ḓo ṱanganedzwa nga Khabinete nga Fulwi uno ṅwaha, nga murahu ha izwo i ḓo anḓadzwa u itela uri tshitshavha tshi ṋetshedze mahumbulwa.

A ro ngo tea u lindela Nḓivhadzamulayotibe u khwaṱhisedza nḓila na kuitele kuswa zwine zwa tshimbilelana na themendelo dza Phaneḽe dza Vhuimo ha Nṱha. Maṅwe maga a nga bvela phanḓa nga kha thendelano ya masia oṱhe.

Malugana na nḓowetshumo ya ndau dzo valelwaho, ndi khou ṱoḓou thoma Phaneḽe ya Vhaḓivhi ya u bveledza na u lavhelesa tshumiso ya maitele a u bva nga u tou funa kha avho vhane vha ṱoḓa u dzhenelela kana u shela mulenzhe.

Ndi tenda uri nga u dzhenelela na u shuma na vhafaramikovhe, ri nga bveledza maitele ane a nga fhungudza khombo, zwi tshi katela na ṱhuṱhuwedzo kha ikonomi yapo, u sikwa ha mishumo na mutakalo wa ndau dzone dziṋe.

Iyi Phaneḽe i ḓo tea u vha yo ṱalutshedza zwavhuḓi ndaela, tshifhinga tshiṱuku tsha u ita zwithu, u itela uri mvelelo dzi kone u ṋetshedzwa zwifhinga kha themendelo ya HLP, na tsheo ine ya bva kha Muṱangano wa Phalamennde nga ha Dzindau wa 2018.  

Afrika Tshipembe ḽi ṱoḓa nzudzanyo ya ndondolo ya lushaka lwa tshugulu tshena, musi ḽi tshi dzhiela nṱha thaidzo ya u vhulaha zwipuka zwi si ho mulayoni, na khonadzeo ine ra vha nayo ya u andisa tshugulu tshena kha vhupo vhune ha langiwa zwi tshi itelwa ndondolo, hu tshi khou tikedzwa u londola tshugulu kha sisiṱeme dza zwipuka na zwimela zwa ḓaka.

Ndi tenda uri nzudzanyo yeneyo i nga bveledzwa nga tshumisano na vhaṋe vha tshugulu vha phuraivethe, nga u shumisa themendelo dza Phaneḽe kha nyimele i sa kombetshedzi ine ya vhuedza zwigwada zwoṱhe. Ndo humbela SANParks u ranga phanḓa mveledziso ya nzudzanyo ya u vhuyedzedza tshigani sa tshipiḓa tshihulwane tsha mushumo wavho kha uyu ṅwaha wa masheleni.

Phalamennde yo ṱanganedza khwiniso ya Mulayo wa Zwi tshilaho : Ndangulo ya Mupoo ya Lushaka, une wa ḓo konisa mveledziso ya mulayo kha lushaka malugana na mutakalo wa zwimela na zwipuka zwa ḓaka.

Ri kati na u thoma foramu ya mutakalo wa zwipuka na zwimela zwa ḓaka ine ya ḓo ṱuṱuwedza ndondolo ya zwi tshilaho na ndondolo ya mupo, na tshumiso nga vhathu nga nḓila ya vhuḓifhinduleli na ndondolo ya zwipuka na zwimela zwa ḓaka.  

Vhahulisei,

Ndi pfa ndo takala ndi tshi khou vha ḓivhadza ṋamusi uri kha mbilo dza mavu dza 66 ro kona u swikelela dza 58 kha masia o tsireledzwaho e a vha a tshi ṱoḓa thandululo ya u ṱavhanya nga tshifhinga tsha Muṱangano wa vhu 8 wa Vhathu na Dziphakha we wa fariwa ngei Limpopo nga 2018. Ndi livhuwa nga maanḓa Khomishini ya Mbilo ya Mavu na Vho Thoko Didiza malugana na vhurangaphanḓa havho.

Zwine zwa khou mbilaedzisa nga maanḓa ndi mbilo dza mavu ngei Kruger National Park (KNP) dzi songo tandululwaho. Ndi ṱoḓa u livhuwa Bodo ya SANParks na Vhulanguli ha Kruger National Park malugana na mafulufulu e vha a sumbedza muṱanganoni na Mahosi malugana na u tandulula mbilo dza mavu dze nga u angaredza dza vha dzi tshi khou konḓa zwe zwa vhuedza zwihulwane zwitshavha zwi kwameaho.

Mathomoni a uyu ṅwaha iSimangaliso Wetland Park na SANParks dzo fara muṱangano wa vhabindudzi u itela u kunga vhubindudzi ha sekithara dza phuraivethe kha zwikhala zwiswa na zwine zwa vha hone zwa vhuendelamashango.

Miṱangano yoṱhe ya vhubindudzi yo vha hone nga tshifhinga tsha ndeme kha Nzudzanyo ya u Vhuyedzedza tshigani na u Fhaṱuluwa nga vhuswa nga u angaredza hune u vhuyedzedzwa tshigani ha vhuendela mashango na nyaluwo  kha zwithu zwa ndeme zwiṱanu khathihi na vhubindudzi ha themamveledziso  na u dzhenelela ha ikonomi ine ndivho yayo ha vha u fhungudza khaboni kana zwithu zwie zwa vha khombo kha mupo. 

Ri khou lavhelela thandela dzine dza ḓo ṋetshedzwa vhabindudzi dzine dza tikedza u sikwa ha mishumo nga u ṱavhanya kha zwitshavha zwa mahayani zwine zwa vha tsini kana zwo ṋeanaho masakha na phakha dzashu hune zwa zwino ha vha na zwikhala zwa u kona u ḓitshidza lwa tshifhinga tshilapfu.

Hu tshi khou ralo u lingedzwa u sika zwikhala zwinzhi zwa mushumo hu tshi itelwa zwitshavha zwapo zwine zwa dzula tsini na masia o tsireledzwaho na thikhedzo ya mabindu maṱuku na a vhukati, uno ṅwaha, Muhasho u ḓo bindudza zwinzhi kha u tsireledza na u londola zwiko kana tshomedzo dza mupo. Nga kha tshumisano na SANParks, SANBI na iSimangaliso, ri ḓo sika zwikhala zwa mishumo zwa 8 315 (nga kha NRM yashu (Ndangulo ya Zwiko zwa Tsiko) zwine ndivho yazwo ha vha u langa tshakha dza zwitshili zwi si zwapo, u vhuyedzedza tshigani fhethu ho omaho ho tshinyadzwaho khathihi na u vhuyedzedza tshigani fhethu ha ṱhangasi ho tshinyadzwaho.

Tshiṅwe hafhu, ri ḓo sika zwiṅwe zwikhala zwa mushumo zwa 2646 kha masia o tsireledzwaho nga kha Mbekanyamushumo ya Themamveledziso na tsireledzo ya Mupo ine ya ḓo khwinisa themamveledziso kha masia o tsireledzeaho na zwiraba zwa zwimela.

Vhahulisei,

U ita uri shango ḽashu ḽi dzule ḽo kuna na u bvisa mashika a sa ṱoḓei ndi tshipiḓa tsha ndeme tsha vhuḓinekedzeli hashu kha u ṋetshedza vhupo ha mutakalo wavhuḓi kha vhoṱhe uri ri kone u dzula khaho.

Kha ṅwaha wo fhiraho, ro ḓivhadza Ndaulo kha Vhabveledzi vhane vha vha na Vhuḓifhinduleli ha u kombetshedza ha u laṱa zwibveledzwa ri tshi khou itela u fhungudza muhwalo kha mimasipala wa u ṋetshedza tshumelo dza malaṱwa kana mashika shangoni nga vhuphara.

Ndaulo dza ndangulo ya malaṱwa ane a sina, ane a bva kha zwimela kana zwipuka, na maitele a tsiko a u sinisa malaṱwa a zwimela kana zwipuka, dzo anḓadziwa u itela u shumiswa malugana na malaṱwa uri a songo tsha laṱwa maḓalaḓaleni na u sika nḓowetshumo ntswa.

U khwinisa ndangulo ya malaṱwa kana mashika kha mimasipala, Muhasho u khou thusa kha mveledziso ya Ndangulo ya Malaṱwa yo Ṱanganyiswaho, na vhugudisi nga ha nyito dza ndangulo ya malaṱwa kana mashika dzi bvelaho phanḓa.

Muhasho u khou dovha hafhu wa ṋetshedza zwiendedzi zwa 22 kha mimasipala ya 19 shangoni nga vhuphara. Zwiendedzi zwa ndeme ya R42 439 812.20 zwi katela ṱhirakha dza u kona u hwala khontheina khulwane dza mashika, ṱhirakha dzine dza vha na tsha u hwala mashika nga phanḓa, na dziṅwe ṱhirakha dza u hwala mashika kana malaṱwa kha aya masia.

Nga kha thikhedzo ya masipala na vundu ḽashu. Mbekanyamushumo ya u Kunakisa na ya u ṱavha zwimela  yo itwaho kha ṅwaha wo fhiraho wa zwa masheleni yo shumana na zwa pfunzo ya tshitshavha, u tshikhafhadza, kha mimasipala ya 36 kha shango ḽoṱhe. Nga u angaredza ho sikwa zwikhala zwa mushumo zwine zwa lingana 3000 musi ri tshi khou ralo u khwinisa mutakalo wa mupo kha izwi zwitshavha.

Muhulisei,

Vharei vha khovhe ndi vhasheli vha mulenzhe vhahulwane kha tsireledzo ya zwiḽiwa na nyaluwo ya ikonomi yapo. Tshifhingani tsho fhiraho ro vha na khaedu dzo vhalaho dzine dza si tshimbilelane fhedzi na u ṋetshedzwa ha pfanelo dza u rea khovhe, dzi dovha hafhu dza tshimbilelana na mvelelo dzine dza humbulelwa dza u thuthubisa fhasi ha lwanzhe na zwiko zwa khovhe.

Zwoṱhe izwi zwi khou shumanwa nazwo thwii.

U khwaṱhisedza uri tshumisano kha zwa Vhureakhovhe i bvela phanḓa, Muhasho washu u khou bveledza mbekanyamushumo dza thikhedzo nga tshumisano na Muhasho wa Mveledziso ya Mabindu Maṱuku na Mimasipala yo vhalaho zwine uno ṅwaha zwo sedzesa kha vhuṱali ha zwa mabindu, vhulanguli ha masheleni na khwiniso ya nyengedzedzo ya ndeme.  Ri ḓo dovha hafhu ra thusa malugana na u renga zwishumiswa zwa u rea khovhe zwa khamphani dzine dza zwi ṱoḓa.   

Mvelelo dza maitele a FRAP a 2021 dzo anḓadziwa nga ḽa 28 Luhuhi. Zwa zwino ri khou shumana na Khaṱhululo dza vhoṱhe vhane vha vha vha songo fushea nga maitele.

Ri khou thola Tshigwada tsha Khaṱhululo tsho Ḓiimisaho, sa Vhulanguli ha Khaṱhululo, hu tshi khou dzhielwa nṱha ndeme dza khaṱhululo iṅwe na iṅwe u khwaṱhisedza uri maitele ha dzhii sia nahone a khunyeledzwa nga tshifhinga.

Ngauralo ndi khou ṱuṱuwedza vhoṱhe vhane vha ṱoḓa u ita khaṱhululo na vhane vha vha na dzangalelo na zwigwada zwi kwameaho u ita khaṱhululo nga kana phanḓa ha tshifhinga tsho vhewaho vhukati ha vhusiku nga ḽa 29 Shundunthule 2022.

Ṱhuthuwedzo dza saveyi kana ṱhoḓisiso dza u ṱhuthubiswa ha fhasi ha lwanzhe ha fhethu ho tsireledzwaho ha maḓini na kha nḓowetshumo dza vhureakhovhe ndi tshithu tsha ndeme kha tshitshavha.  Idzi saveyi dzo itwa kha phendelashango dzashu u bva nga vho 1950 nahone Afrika Tshipembe ḽo shela mulenzhe kha tshiimiswa tsha saintsi ya mutheo malugana na izwi.

U khwaṱhisedza uri maga a u fhelisa a tsireledza zwoṱhe mupo na zwiko zwashu zwa vhureakhovhe, Muhasho u ṱoḓa u bveledza mbekanyamushumo ya ṱhoḓisiso kha saveyi dza u thuthubiswa ha fhasi ha lwanzhe na ṱhuṱhuwedzo dzayo kha maḓi ashu apo.

Iyi risetshe kana ṱhoḓisiso i ḓo ṱhoma uno ṅwaha nga u wana arali hu na ṱhuṱhuwedzo ine ya kona u vhonala kha lwanzhe hune saveyi dza u thuthubiswa ha fhasi ha lwanzhe dza vha dzo no itwa kha miṅwaha i si gathi yo fhiraho.

Vhahulisei,

U shumanwa na u vhulawa ha zwipuka na u bviswa ha tshakha dza zwimela zwi si ho mulayoni zwi khou dzhielwa nṱha nga muvhuso nahone mavundu na sekithara zwine uvhu vhugevhenda ha bvelela nga maanḓa khazwo a khou wana thikhedzo khulwane kha Muhasho.

Mathomoni a Luhuhi ro sumbedza mbalo-mbalo dza u vhulawa ha tshugulu zwi si ho mulayoni dza 2021. Fhedzi musi ri tshi khou ralo u ṱanganedza u fhungudzea nga zwiṱuku nga zwiṱuku ha u vhulawa ha tshugulu zwi si ho mulayoni  ngei Kruger National Park, u vhulaha zwi si ho mulayoni zwi khou phaḓalala na shango ḽoṱhe nahone KwaZulu-Natal ho no vha vhupo vhuhulwane ha izwi zwigwada zwa vhugevhenga.

Zwi tshi khou itiswa nga u anza ha u vhulaha zwi si ho mulayoni kha vundu ḽeneḽo, zwiko zwihulwane zwa muhasho zwo dzudzanywa u itela u tikedza nga mafulufulu Ezemvelo KZN Wildlife na SAPS. Izwi zwi katela u thusa kha u kuvhanganya nga vhuṱali na ṱhoḓisiso dza tshumisano, u tikedza vhaofisiri vha khombetshedzo ya mulayo na Vhalangi vha Tshumisano nga u Angaredza, hu tshi katelwa na senthara ya ndaulo Phakhani ya Hluhluwe Imfolozi ine ya vha tshipiḓa tsha Zounu dza Zwipuka dzo Ṱanganyiswaho (Integrated Wild Life Zones).

Malugana na mushumo une wa khou itwa nga komiti ya zwa ndeme nga fhasi ha Ḽiga ḽa 5 ḽa Phakisa, thaidzo khulwane hu ḓo ḓidzula hu uri ṱhoḓea khulwane na mitengo ya nṱhesa ine ya badelwa ya abalone zwi bvela phanḓa na u kunga vhathu vha Afrika Tshipembe u ita zwa makwevho zwi si ho mulayoni. Thaidzo iṅwe i no fana na yeneyo ndi u bvela phanḓa na u bvisa West Coast Rock Lobster malwanzheni. Ndi ngazwo Muhasho u tshi bvela phanḓa na u shumisa nḓila dza u kombetshedza malugana na idzi nyito dzi si ho mulayoni.  

Uri ri kone u dovha hafhu ra sedzesa kha ndangulo ya tshiko tsha abalone na u lingedza nga nḓila dzoṱhe u thivhela na u fhelisa zwa makwevho zwi si ho mulayoni, Muhasho khathihi na vhafaramukovhe nga u angaredza vha ḓo bveledza phindulo ya maitele a u katela na nzudzanyo ya mutevhe wa maga a u thivhela na u fhelisa makwevho a u fara abaḽone zwi si ho mulayoni. 

Muhulisei Mudzulatshidulo,

Kha vha ri ndi fhedzisele nga u livhuwa Mufarisa Minisiṱa Vho Makhotso Sotyu, malugana na u ḓinetisa havho na thikhedzo kha masia oṱhe a mushumo wa Muhasho washu; ndi dovha hafhu nda livhisa dzindivhuwo dzanga kha Mulangi-Dzheneraḽa washu Vho Nomfundo Tshabalala malugana na vhulanguli havho vhu sa shanduki nahone vhune vha vhu ita nga nḓila yavhuḓi ha mishumo minzhi i konḓaho nahone yo fhambanaho ine vha i ranga phanḓa.

Ndi dovha hafhu nda livhuwa nga maanḓa tshigwada tsha Vhusimamiri, Vhureakhovhe na Mupo khathihi na Vhadzulatshidulo vha Bodo na dziCEO na vhalangi vha Zwiimiswa zwashu kha vhuḓikumedzeli havho kha mafhungo a zwa mupo na tshumiso i bvelaho phanḓa ya zwiko zwa mupo zwa shango ḽashu.

Ndi guma nga uri ndi livhuwa Komiti ya Phothifoḽio yashu ine ya rangwa phanḓa nga Muhulisei Vho Faith Muthambi vho ḓinekedzelaho u ri dzudza ro vula maṱo nahone ro ḓilugisela!

Ndi a livhuwa