Sepedi | Tona Barbara Creecy: Bouto ya Tekanyetšokabo ya 2022/2023 – Seboka sa Maloko a Palamente (NA)

Sepedi | Tona Barbara Creecy: Bouto ya Tekanyetšokabo ya 2022/2023 – Seboka sa Maloko a Palamente (NA)
18 May 2022

Modulasetulo yo a Hlomphegago wa Ntlo;
Motlatšatona wa Rena Ms Makhotso Sotyu;
Modulasetulo yo a Hlomphegago Ms Faith Muthambi le Maloko a Komiti;
Badulasetulo ba Ditheo tše di Begago go DFFE;;
Molaodipharephare,  Ms Nomfundo Tshabalala;
Di-CEO tša Ditheo tša rena tša Setšhaba;
Barena le bahumagadi

Thobela

Bošegong bja la 11 Moranang Mdi Thembisa Nomlala wa Enviro Champ  yo a tšwago Quarry Road West Informal Settlement ka Toropongkgolo ya eThekwini, o be a eme ka gare ga meetse a mafula a tlamparetše setlogolo sa gagwe se sennyane, a leka go huduša badudigotee le yena.

Ka go šomiša tshedimošo ye e tšwago go Tshepedišo ya Temošo ya Ka Pela ya Mafula yeo e kgokagantšwego le sathalaete, yena le ba bangwe ba Enviro Champs  ba ile ba kgona go phološa bophelo ka moka ntle le o tee, ge Noka ya Palmiet e be e gogola magae a 450 setšhabeng sa gabo.

Maitemogelo a gagwe a kwešago bohloko bošegong bjoo bjo bo šiišago bo bontšha masetlapelo a batho ao a lego ka morago ga pego ya bo-6 ya Phanele ya Boditšhabatšhaba ya Phetogo ya Tlelaemete.  Tokomane ye ya dikarolo tše tharo e tiišetša masetlapelo a a hlohleletšwago ke phetogo ya tlelaemete ye le tšhošetšo ye kgolo kudu bathong, diekonomi le lefase lehono

Tlaišego ya badudi ba lefelo la bodulo leo e sego la semmušo la Quarry Road West e bontšha therešo yeo gantši e tsopolwago ya gore basadi le bana ka mo go kgethegilego, bao ba phelago maemong a bodiidi, ba kotsing kudu ya phetogo ya tlelaemete.

Eupša Mdi Nomlala le batho ba gagwe ba Enviro Champs bao e lego ba Lenaneo la Taolo ya Noka ya Phetogo, ba na le molaetša wo bohlokwa le wo maatla go rena: ditšhaba tšeo di lego kotsing ga di hlokege gore di se be le maatla ka botlalo ge di lebane le Phetogo ya Tlelaemete.

Go e na le gore go be le ditirišano, tša go swana le ye, yeo e akaretšago Setšhaba sa Quarry Road West, Motse wa eThekwini, le Yunibesithi ya KwaZulu Natal di ka kgatha tema ye bohlokwa go ageng kgotlelelo ya tlelaemete  ditšhabeng tšeo di lego kotsing.  

Bjalo ka ge re lebane le go akgofa ga mathata a tlelaemete, kgotlelelo ya tlelaemete e tla swanelwa ke go agwa go ralala le tshepedišo gomme tlhokomelo ye e kgethegilego e swanetše go fiwa kudukudu batho, malapa le ditšhaba  tšeo di lego kotsing.

Mošomo wa bjale wa Khomišene ya Tlelaemete ya Mopresidente go thekga go hlola mmogo Tlhako ya Phetogo ya Toka ya Afrika Borwa o gatelela o re botša gore yo mongwe le yo mongwe yo a amegago o swanetše go ba karolo ya go hlabolla ditharollo; go swanetše go ba le kabo ya tekatekano ya dikotsi le dibaka gore bašomi le ditšhaba tšeo di lego kotsing di se ke tša rwala morwalo wa phetogo gomme tshepedišo e ka atlega fela ge e ka re thuša ka maikemišetšo a rena a tlhabollo ye e nabilego, e lego, go akaretšwa ga ekonomi, go thwala le go aga go lekana kudu setšhaba. 

Ge re letetše Ntlo ye ye e hlomphegago go akanya Molaokakanywa wa Tlelaemete re diriša didirišwa tša phokotšo go aga ka nageng bakeng sa phokotšo go itlwaetša Phetogo ya Tlelaemete.

Go ya ka  Seabe sa rena sa Bosetšhaba  se se Lekanyeditšwego (NDC) go fokotša go ntšha ga gase moagong  wo o šireletšago dimela, re hlagišitše tlhako ya Dinepišo tša Lekala go Ntšha digase (di-SET) yeo e hlalošago dinepo tša phokotšo ya go ntšha digase  tša makala a bohlokwa a ekonomi. Tshepedišo ya go abela di-SET e tla thoma ka ngwaga wa ditšhelete wa 2022/23.

Mengwaga ye mebedi ye e fetilego, Kabinete e dumeletše Leano la Bosetšhaba la Tlwaetšo ya Phetogo ya Tlelaemete. Go fihla gabjale, re thekgile mebasepala ka moka ye 44 ya dilete go hlama maano a go tlwaelana le phetogo ya tlelaemete. Mošomo wa bjale o akaretša thekgo ya go netefatša kopanyo ya dilo tše di tlago pele tša tlelaemete ka go Merero ya Tlhabollo ye e Kopantšwego.

Sehlophatšhomo sa Mopresidente sa Ditšhelete tša Tlelaemete, seo se eteletšwego pele ke Mna Daniel Mminele, se eta pele sehlopha sa sethekniki go kwešiša dintlha ka botlalo tša tlhagišo ya dinaga tše di hlabologilego go kgoboketša $8.5 pilione (R131 pilione) mo mengwageng ye meraro go ya go ye mehlano ye e tlago go thekga phethagatšo ya rena NDC e boeleditšwego le go thoma Phetogo ya rena ya Toka. 

Maloko a a hlomphegago,

Diphatlalatšo tša malobanyana tša bobegaditaba di begile pelaelo go bokgoni bja Tirelo ya Boso bja go bonela pele ditiragalo tše šoro tša boso le go šireletša badudi ba rena go khuetšo ya phetogo ya tlelaemete.  Dipego tše ga se nnete.  Ditemošo tša maemo a boso di hlagišitšwe pele ga mafula go tloga ka la 11-12 Moranang gomme di ile tša mpshafatšwa ka bogale bja tiragalo ya maemo a boso, go ya go Temošo ya Maemo a 5 mesong ya la 11 Moranang le go temošo ya Maemo a 8 goba khuetšo ye šoro ka iri ya seswai bošego bjoo.

Go netefatša, le ge  ditlhaelelo tša letseno, bokgoni bja rena bja go bolelela ponelopele bja maemo a godimo re abetše Tirelo ya Boso ya Afrika Borwa tšhelete ya go lekana  R100 milione mo mengwageng ye meraro go kaonafatša mananeokgoparara a yona, go thoma ka R15 milione ka 2021-2022.

Bjalo ka ge le tseba, re tšwela pele go lebana le tšhilafatšo ye šoro ya moya ka mafelong a mararo ao a tlago pele ao a nago le diintasteri kudu a Khutlotharo ya Lekwa, Highveld le mafelo a Waterberg-Bojanala.

Melawana ya go tsenya tirišong le go phethagatša maano a taolo ya boleng bja moya bja lefelo leo le tlago pele e tla phatlalatšwa pele ga mafelelo a 2022.

Gabjale go na le maipelaetšo a 10 kgahlanong le diphetho tše di fapafapanego tša Mohlankedi wa Bosetšhaba wa Boleng bja Moya wa Kgoro mabapi le dikgopelo tša go emišwa le go bušetša morago go obamela Maemo a Bonnyane bja go Tšwa ga Dikhemikhale le go ntšhwa ga Dilaesense tša Nakwana tša go Tšwa ga Dikhemikhale tša Lefaufau.

Le ge tše dingwe tša boipiletšo di ile tša dumelelwa, tše dingwe di ile tša ganwa. 

Ka lebaka la tlhago ye e raraganego le ye e thulanago ya ditaba tšeo di tšweleditšwego ka boipiletšong bjo bo amogetšwego, ke bea tshepedišo go ya ka Karolo ya 3A ya Molao wa Bosetšhaba wa Taolo ya Tikologo go nkeletša ka ga boipiletšo.

Ke šetše ke phatlaladitše ka kuranteng ya mmušo ditaletšo tša ditšhišinyo tša dikgetho tša sehlopha sa ditsebi go lebelela bobedi bohlatse bja molomo le bjo bo ngwadilwego ka ga merero ye ya bohlokwa. Melawana ya Tšhupetšo e hlamilwe gomme e rometšwe ka kuranteng ya mmušo bjalo ka karolo ya taletšo.

Maloko a a hlomphegago,

Ngwageng wo o fetilego ke lokolotše Pego ya Phanele ya Maemo a Godimo yeo e ilego ya sekaseka dipholisi, molao le mekgwa ye e amanago le taolo, tswadišo, go tsoma, kgwebišano le go swara ditlou, ditau, dinkwe le ditšhukudu.

Ka Mosegamanye 2021 Kgoro e lokolotše sethalwa sa Maemo a Pholisi bakeng sa ditshwayotshwayo tša setšhaba seo se bego se akaretša tše dingwe tša ditšhišinyo tše bohlokwa tša phanele. Tshepetšo ya ditshwayotshwayo tša setšhaba e kgopetše ditshwayotshwayo tša go feta 9000 go tšwa go dipono tše di fapanego kudu.

Ka go realo, Kgoro e tšere sephetho sa go tšwela pele ka tlhabollo ya Pampiritšhweu ka ga Pabalelo le Tšhomišo ya go ya go ile ya Mehutahuta ya Diphedi tša Afrika Borwa.

Pampiritšhweu e tla lebelelwa ke Kabinete mo nakong ya Mosegamanye ngwageng wo, ka morago ga moo e tla phatlalatšwa gore setšhaba se dire ditshwayotshwayo.

Ga re a swanela go emela Pampiritšhweu go dira semmušo mekgwa ye mefsa le mekgwa go sepelelana le ditigelo tša Phanele ya Maemo a Godimo. Magato a itšego a ka tšwela pele bjale ka mokgwa wo go dumelelanwego ka wona.

Mo tabeng ya intasteri go thopša ga ditau, ke ikemišeditše go hloma Phanele ya Ditsebi go hlama le go hlokomela phethagatšo ya leano la go tšwa ka boithaopo go bao ba nyakago go kgatha tema.

Ke dumela gore ka go boledišana le go šoma le bakgathatema, re ka hlama leano la boithaopo leo le ka fokotšago dikotsi, go akaretšwa khuetšo go ekonomi ya selegae, tlhomo ya mešomo le boiketlo le boiketlo bja ditau ka botšona.

Phanele ye e tla ba le dipeelano tša tšhupetšo tše di hlalošitšwego gabotse, le melawana ya nako ye e tiilego, gore mafelelo a kgone go fiwa go tšhišinyo ya HLP, le sephetho seo se tšwago go Kholokhiamo ya Palamente ya 2018 ka ga Ditau.

Afrika Borwa e hloka gape leano la go tsošološa mehuta ya ditšhukudu tše tšhweu, leo le elago hloko mathata a go tsoma ka thoko, le bokgoni bjo re nago le bjona bja go tswadiša ditšhukudu tše tšhweu ka mafelong ao a laolwago bakeng sa merero ya pabalelo, go thekga go boloka ditšhukudu ka ditshepedišong tše di nabilego tša diphoofolo tša lešoka.

Ke dumela gore leano le bjalo le ka hlabollwa ka tirišano le beng ba ditšhukudu tša praebete, go fa maatla go ditigelo tša Phanele ka boemong bja boithaopo bja go fenya. Ke kgopetše SANParks go eta pele tlhabollo ya leano le bjalo la go tsošološa bjalo ka karolo ye bohlokwa ya mošomo wa bona mo ngwageng wo wa ditšhelete.

Palamente e dumeletše phetošo ya Taolo ya Tikologo ya Bosetšhaba: Molao wa Mehutahuta ya Diphedi, wo o tlago kgontšha tlhabollo ya molao maemong a bosetšhaba wo o amanago le bophelo bjo kaone bja diphoofolo tša lešoka.

Re mo tshepedišong ya go hloma foramo ya boiketlo bja diphoofolo tša lešoka yeo e tlago tšwetša pele pabalelo ya mehuta ya diphedi le tšhomišo le taolo ya diphoofolo tša lešoka ya go ya go ile ya tikologo, ye e nago le maikarabelo le ye e nago le botho.

Maloko a a hlomphegago,

Ke thabela go tsebiša lehono gore re rarolotše ditleleime tša naga tše 58 go tšwa go tše 66 ka gare ga mafelo ao a šireleditšwego tšeo di hlaotšwego go rarollwa ka pela nakong ya Khonferentshe ya bo 8 ya Batho le Diphaka yeo e swerwego ka Limpopo ka 2018. Tebogo ya ka ye e kgethegilego e ya go Khomišene ya ditleleime tša Naga le Tona Mdi. Thoko Didiza ka boetapele bja gagwe.

Seo se tshwenyago kudu ke ditleleime tša naga tšeo di sa rarollwago kua Lešokeng la diphoofolo la Kruger (KNP). Ke nyaka go leboga Boto ya SANParks le Taolo ya Lešoka la Diphoofolo la Kruger ka maatla a maswa ao a bontšhwago ka kopano le Balaodi bja Segoši go phetha ditleleime tša naga tše di raraganego ka mokgwa wo o akaretšago kudu wo o holago kudu ditšhaba tšeo di amegago.  

iSimangaliso Wetland Park le SANParks pejana mo ngwageng di swere dikhonferentshe tša babeeletši go goketša dipeeletšo tša lekala la phraebete ka dibaka tše mpsha le tše di lego gona tša boeti.

Dikhonferentshe tše ka bobedi tša dipeeletšo di tla ka nako ye bohlokwa ka go Leano la Kagoleswa ya Ekonomi le Tsošološo ya naga ya rena ka kakaretšo leo go lona tsošološo ya boeti le kgolo di tšwelelago ka go dilo tše hlano tše di tlago pele mmogo le dipeeletšo tša mananeokgoparara le ditsenogare tša ekonomi ya go ya go ile. 

Re holofela diprotšeke tšeo di tsebagaditšwego go babeeletši tšeo di thekgago tlholego ya mešomo ye e akgofišitšwego ka ditšhabeng tša dinagamagaeng tšeo di lego mollwaneng wa diphaka tša rena moo gabjale go nago le dibaka tše mmalwa tše dingwe tša boiphedišo bja go ya go ile.

Ka maitekelo a go hlola dibaka tše ntši tša mošomo go ditšhaba tša selegae tšeo di dulago kgauswi le mafelo ao a šireleditšwego le thekgo ya dikgwebopotlana le tša magareng, ngwageng wo, Kgoro e tla beeletša kudu go tšhireletšo le pabalelo ya methopo ya tlhago. Ka tirišano le SANParks, SANBI, le iSimangaliso, re tla hlola dibaka tša mošomo tše 8 315 (ka Potfolio ya rena ya NRM (Taolo ya Methopo ya Tlhago) yeo e lebanego le go laola mehuta ya diphedi tše di hlaselago, go bušetša mafelo a go oma ao a senyegilego gammogo le go tsošološa mafelo a nago le meetse ao a senyegilego.

Go feta fao, re tla hlola dibaka tše dingwe tša mošomo tše 2646 ka mafelong ao a šireleditšwego ka Lenaneo la rena la Tšhireletšo ya Tikologo le Mananeokgoparara leo le tlago kaonafatša le go mpshafatša mananeokgoparara ka mafelong ao a šireleditšwego le dirapeng tša dimela.

Maloko a hlomphegago,

Go boloka naga ya rena e hlwekile le go tloša tikologo ya rena ditlakala tše di sa nyakegego le tše di sa bonagalego e sa dutše e le karolo ye bohlokwa ya boikgafo bja rena bja go fa tikologo ye e phetšego gabotse gore bohle ba phele go yona.

Mo ngwageng wo o fetilego, re tsebagaditše Melawana ya Boikarabelo bjo bo Katološitšwego bja Batšweletši bjo bo gapeletšwago ka nepo ya go fokotša morwalo go mebasepala go aba ditirelo tša ditlakala go ralala le naga.

Melawana ya tlhwekišo ya ditlakala tša tlhago, le go dira manyoro a ditlakala tša tlhago, le yona e phatlaladitšwe gore e phethagatšwe ka nepo ya go fapoša ditlakala go tšwa mafelong a go lahlela ditlakala le go hlola diintasteri tše mpsha.

Go kaonafatša taolo ya ditlakala ka mebasepaleng, Kgoro e thuša ka tlhabollong ya Merero ya bona ye e Kopantšwego ya Taolo ya Ditlakala, le tlhahlo ka ga mekgwa ya taolo ya ditlakala ya go ya go ile.

Kgoro ye gape e aba difatanaga tše 22 go mebasepala ye 19 go ralala le naga. Ka palomoka ya boleng bja R42 439 812.20 dikoloi di akaretša Dilori tša Matipane, Dilori tša Go laiša ka pele, dilori tša kitlano le dilori tše dingwe tšeo di nyakegago go rwala ditlakala ka gare ga mafelo a.

Ka maitapišo a rena a thekgo ya profense le ya mebasepala, lenaneo la go Hlwekiša le Go bjala dimela la Mmasepala leo le dirilwego mo ngwageng wa ditšhelete wo o fetilego le lebane le thuto ya setšhaba, go lahlela ditlakala, ka mebasepaleng ye 36 go ralala le naga. Ka kakaretšo go hlotšwe dibaka tša mošomo tša go feta 3000 ge re le gare re kaonafatša maphelo a tikologo ditšhabeng tše.

Modulasetulo wa ntlo yo a hlomphegago,

Barei ba dihlapi ke baabi ba bohlokwa go tšhireletšo ya dijo le kgolo ya ekonomi ya selegae. Mo ngwageng wo o fetilego re lebane le ditlhohlo tše mmalwa tšeo di amanago le e sego fela kabo ya ditokelo tša go rea dihlapi, eupša gape le mabapi le ditlamorago tšeo go thwego di bile le go thuthupišwa ga tšhišinyego ya lefase lewatleng le methopo ya go rea dihlapi.

Tše ka moka di rarollwa ka hlogo.

Go netefatša gore dikoporasi tša Boreadihlapi di swarelela kudu, Kgoro ya rena e hlama mananeo a thekgo ka tirišano le Kgoro ya Tlhabollo ya Dikgwebopotlana le palo ya Mebasepala ya selegae yeo mo ngwageng wo e lebeletšego kudu bokgoni bja kgwebo, taolo ya ditšhelete le kaonafatšo ya lenanekabo la dithoto. Re tla nolofatša go ya pele go reka didirišwa tša go rea dihlapi go dikoporasi tšeo di hlokago.

Dipoelo tša tshepedišo ya FRAP ya 2021 di phatlaladitšwe ka la 28 Hlakola. Gona bjale re šogana le Boipiletšo ka bohle bao ba sa kgotsofalago ka tshepedišo ye.

Re thwala Sehlopha sa Boipiletšo seo se Ikemego go nkeletša, bjalo ka Bolaodi bja Boipiletšo, ka ga mohola wa boipiletšo bjo bongwe le bjo bongwe go netefatša gore tshepedišo e na le toka ebile e phethilwe ka nako.

Ka fao ke hlohleletša baipelaetši ka moka bao ba ka bago gona le bao ba nago le kgahlego le bao ba amegago go tsenya boipiletšo bja bona ka goba pele ga nako ya go kgaotša mošomo ya bošegogare ka la 29 Mopitlo 2022.

Seabe sa dinyakišišo tša tšhišinyego ya lefase tše di theilwego godimo ga mawatle go mafelo a rena a šireleditšwego a ka lewatleng le go intasteri ya go rea dihlapi ke taba ye kgolo setšhabeng. Dinyakišišo tše di dirilwe go bapa le lebopo la rena go tloga ka bo-1950, gomme Afrika Borwa e bile le seabe go sehlopha sa saense ya motheo ka ga taba ye.  

Go netefatša gore magato a phokotšo a šireletša bobedi ditshepedišo tša rena tša tswalano ya diphedi le tikologo ya tšona le methopo ya rena ya go rea dihlapi, Kgoro e ikemišeditše go hlama lenaneo la dinyakišišo ka ga ditekolonyakišišo tša tšhišinyego ya lefase le ditlamorago tša tšona ka meetseng a rena a selegae.

Nyakišišo ye e tla thoma ngwageng wo gomme e tla thoma ka go lebelela morago go bona ge eba go na le khuetšo ye e bonagalago ka mafelong a mawatle moo dinyakišišo tša tšhišinyego ya lefase di šetšego di diregile mo mengwageng ye mmalwa ya go feta.

Maloko a hlomphegago,

Go rarolla go rea diphoofolo tša lešoka ka serapeng le mehuta ya dibjalo tša naga ya rena go beilwe pele ke mmušo ka diprofense le makala ao a hlasetšwego kudu ke bosenyi bjo a hwetšago thekgo ye kgolo go tšwa go Kgoro.

Mathomong a Hlakola re ile ra naganišiša ka dipalopalo tša go tsoma ditšhukudu tša 2021 gomme le ge re amogetše go fokotšega mo go sa kgaotšego ga go tsoma ga ditšhukudu ka Phaka ya Bosetšhaba ya Kruger, kgatelelo ya go tsoma ditšhukudu e šuthile go ralala le naga gomme KwaZulu-Natal e fetogile lefelo le bohlokwa leo le nepišitšwego go digongwana goba maloko a go dira bosenyi. 

Ka lebaka la kelo ye tšhošago ya kutsodiphoofolo ka profenseng yeo, methopo ye bohlokwa ya kgoro e rometšwe go thekga ka mafolofolo Diphoofolo tša Lešoka tša Ezemvelo KZN le SAPS. Se se akaretša thušo ya go kgoboketša ditaba tša bohlale le dinyakišišo tša mohlakanelwa, thekgo go bahlankedi ba phethagatšo ya molao le Balaodi ba Mešomo ya Mohlakanelwa, go akaretšwa le lefelo la methapo ka Phakeng ya Hluhluwe Imfolozi leo e lego karolo ya Mafelo a Kopantšwego a Diphoofolo tša Lešoka.

Mabapi le mošomo wo o dirwago ke komiti ye e beilwego pele ka fase ga Lesolo la 5 la Tshepedišo ya Phakisa, selo se segolo seo se tshwenyago e sa dutše e le taba ya gore nyakego ya godimo le ditheko tša godimo tše di lefilwego tša abalone di tšwela pele go goketša batho ka bomong ka Afrika Borwa go kgwebišano ye e sego molaong. Selo se se swanago seo se tshwenyago ke tlošo ye e  tšwela pele  ye e sego molaong ya Letlapakgerere la lewatle la Lebopo la Bodikela mawatleng.  Ka go realo Kgoro e tšwela pele go nepiša maitapišo a yona a phethagatšo go lwantšha mediro ye yeo e sego molaong. 

Gore re kgone go tsepamiša gape maitapišo a rena go dikologa taolo ya mothopo wa abalone le ka fao go kaone go thibela le go lwantšha kgwebišano ye e sego molaong, Kgoro mmogo le bakgathatema ba bantši ba tla be ba hlama karabelo ya togamaano ye e akaretšago le ye e feletšego le leanotiro la thibelo le go lwantšha kgwebo ya abalone yeo e bunnwego ka tsela yeo e sego molaong

Modulasetulo wa ntlo yo a hlomphegago,

E re ke phethe ka go leboga Motlatšatona wa rena Mohumagadi Makhotso Sotyu, ka maatla le thekgo ya gagwe dikarolong ka moka tša mošomo wa Kgoro ya rena; ditebogo tša ka tše di tšwago pelong di ya go Molaodipharephare wa rena Mohumagadi Nomfundo Tshabalala ka taolo ya gagwe ye e sa fetogego le ye e tseneletšego ya mešomo ye mentši ye e raraganego le ye e fapanego yeo a e etelago pele.

Ke leboga kudu sehlopha sa Dithokgwa, Boreadihlapi le Tikologo le Lekgotla la Badulasetulo  le di-CEO le balaodi Ditheo tša rena ka boineelo bja bona ka moka go merero ya tikologo le tšhomišo ya go ya go ile ya methopo ya tlhago ya naga ya rena.

Sa bofelo  ke leboga Komiti ya rena ya rena ya Potfolio yeo e eteletšwego pele ke Mohlomphegi Faith Muthambi yo a dirago gore re phele re itokišeditše ka dinako tšohle!

Ke a leboga